Seksualiteit in het tijdperk van Artificiële Intelligentie

Ik las deze week een krantenartikel over voortplanting via spermadonatie. Het ging over een recent geval van een spermadonor die zijn ‘kankergen’ aan tientallen kinderen doorgaf. Wat zijn de mogelijkheden en onmogelijkheden om onder andere via een betere registratie van donoren in de toekomst dergelijke fouten te voorkomen – daar ging het artikel over.

Ergens in de loop van het artikel lees je het volgende:

Het is belangrijk om in gedachten te houden dat de kans dat een donor een pathogene variant doorgeeft aanzienlijk lager is dan bij traditionele voortplanting in de slaapkamer. Dat komt doordat de familiegeschiedenis van kandidaat-donoren in kaart wordt gebracht en hun DNA gescreend wordt op de meest voorkomende genetische varianten. Kandidaat-donoren met een verhoogd risico worden geweigerd.

Deze boodschap wordt terloops meegegeven maar wordt benadrukt door er de titel van het artikel van te maken: Spermadonatie is nu al ‘veiliger’ dan traditionele voortplanting. Als je van een logica één keer het beginpunt hebt aanvaard, aanvaard je automatisch ook het vervolg en het eindpunt ervan. Dat is waarom we logica ‘dwingend’ noemen.

De logica in deze titel gaat ongeveer als volgt: ‘Technologisch-medische controle kan de risico’s eigen aan natuurlijke voortplanting elimineren’. De volgende logische stap is dan: ‘Wie een kind verwekt buiten een laboratorium, stelt zijn toekomstige kind aan een vermijdbaar risico bloot’. Nog een paar stappen verder krijg je: ‘Wie voor natuurlijke voortplanting kiest, stelt een criminele act’. Wie ‘a’ zegt, moet ‘b’ zeggen. Hannah Arendt zei het al: als je eenmaal de ‘a’ van het totalitaire alfabet aanvaard hebt, moet je doorgaan tot het dodelijke einde ervan.

Met logica werd tijdens de coronacrisis een nieuwe vorm van apartheid verantwoord. Het begon bij: ‘Het vaccin verhindert de verspreiding van het virus’. Dan werd het: ‘Wie het vaccin weigert, stelt niet alleen zichzelf maar vooral ook anderen aan een vermijdbaar risico bloot’. Daaruit volgde: ‘Een vaccinweigeraar heeft geen burgerzin’. In de kortste keren werden vaccinweigeraars – letterlijk – weggezet als ‘anti-overheidsdenkers’ en ‘extreem-rechtse fascisten’. Ze werden de toegang ontzegd tot restaurants, culturele events en (in sommige landen) openbaar vervoer. Plots waren er weer tweederangsburgers.

Achteraf bleek de logica op basis waarvan de uitsluiting gebeurde verkeerd. Het vaccin stopte de verspreiding van het virus niet. Daar maalden degenen die de logica opgelegd hadden niet om. Plots kon logica hen gestolen worden. Niet dat ze daar zo uitzonderlijk in zijn. In de mate dat we vanuit logica proberen leven, zijn we misschien wel allemaal zo. Het gaat ons niet om de logica, maar om iets anders. Ons logisch denken is niet in zichzelf geworteld, het is een instrument in dienst van krachten uit een ander register. Iedere keer we logica voorrang geven op ethiek en menselijkheid, gaan we uiteindelijk de totalitaire toer op. Stalin en Hitler wisten het allebei: het genadeloos opleggen van je logica, daar gaat het om.

Ik begrijp dat je de neiging hebt om te lachen met het idee dat mensen die zich in de samenleving van de toekomst ‘natuurlijk’ willen voortplanten op dezelfde manier zouden kunnen gemarginaliseerd en gecriminaliseerd worden als de niet-gevaccineerden in de coronacrisis. Dat is nochtans niet meer dan de logische consequentie van de boodschap ‘Spermadonatie is nu al veiliger dan traditionele voortplanting’. Die boodschap is een gedrocht, tenminste als je het doel van het leven min of meer juist situeert. Alsof de mens meer mens zou worden door de voortplanting onder klinisch-gecontroleerde condities te laten gebeuren. Net omgekeerd: een klinische logica opleggen aan de voortplanting en het ontstaan van menselijk leven is radicale ontmenselijking. Maar in zoverre men in de greep is van een eng mechanistisch mensbeeld, dat het ultieme doel van het leven moeilijk ergens anders kan situeren dan in ‘de perfecte menselijke machine bouwen’, lijkt die logica onwrikbaar juist.

In deze Tedtalk van de nieuw verkozen rector van de Universiteit Gent – getiteld ‘Tele-babies’ – wordt Aldous Huxley’s Brave New World als een visionair werk bestempeld. Huxley voorzag de toekomst van de menselijke voortplanting al in 1932! Huxley was een visionair, een kleine eeuw geleden jaar was hij al slim genoeg om te zien dat technologische voortplanting veel beter is voor de mens dan ‘ouderwetse voortplanting’ (zo wordt dat gedoe in de slaapkamer in deze TedTalk genoemd). Ja, bekijk het nog maar een paar keer, je hoort het juist: Brave New World was geen dystopie – het was een briljante toekomstvisie.

Maar geen paniek bij ouderwetse geesten. Het filmpje verzekert de luisteraar dat er geen enkele reden is om te vrezen dat we met de technologische voortplanting in de richting van een totalitaire staat evolueren. Je gaat niet verplicht worden om je baby meticuleus te laten in elkaar zetten in een hoogtechnologisch klinisch laboratorium waar elke celdeling met grafische precisie wordt gevolgd en gestuurd. Wie liever zelf een baby bricoleert in een slaapkamer, tussen vuile lakens, die zal dat nog mogen doen.

Je zal dus geen tele-baby opgedrongen worden. Dat zal niet gebeuren in ‘liberale democratieën … zolang ze nog bestaan’, leert het filmpje ons. Dan wordt de Australische professor bio-ethiek Julian Savulescu geïntroduceerd, ‘he is really a smart guy’ (minuut 12:12) die de genetische manipulatie van baby’s ‘een morele plicht’ noemt. Wie wil er nu zijn baby met een statistisch hogere kans op een afwijking opzadelen? Ook in een ‘liberale democratie hebben burgers morele plichten natuurlijk. Dat moeten ouderwetse romantici die tussen vuile lakens een baby willen bricoleren toch ook wel kunnen begrijpen. We zijn misschien wel liberaal, maar alleen in zoverre dat binnen onze logica past.

In het filmpje horen we ook dat technologische reproductie nog talloze andere perspectieven opent. We zullen bijvoorbeeld met het DNA van drie of vier mensen samen één kind kunnen in elkaar zetten in een laboratorium (minuut 5:50). Ik vraag me af: waarom zou je met drie of vier mensen samen een kind willen ter wereld brengen? Omdat die vier of vijf mensen elkaar zo graag zien? Of omdat zo eens iets proberen als met vier of vijf een kind in elkaar zetten iets is dat ze zo wel eens willen proberen? Stel dat de nieuwe burger op een dag eens wil proberen om het DNA van zichzelf met dat van zijn geliefde kat te vermengen, is dat dan ook iets waar hij recht op heeft?

Is er voor de voorstanders van het technologische model ergens een grens aan de technologisch-rationele manipulatie van het leven? Is er in die wereld überhaupt zoiets als ethiek? Indien wel: wie zal er daar de ethische regels bepalen? De mens zelf? Artificiële Intelligentie misschien? Ik gok op het laatste. In een wereld die zichzelf in het drijfzand van mechanistische logica probeert te gronden, zal men de kern van het menselijke wezen – het ethische besef en het morele oordeel – eveneens aan een machine overlaten (en aan de mensen die A.I. trainen natuurlijk). Maak je klaar voor de heerschappij van A.I God.

Dat Huxley’s dystopie door een rector als een briljante toekomstvisie wordt geïnterpreteerd, betekent in cultureel opzicht eigenlijk niet veel. Het is een merkwaardige interpretatie die oprijst uit de singuliere verhaalstructuur en de eraan ten grondslag liggende subjectieve keuzes van één mensenleven. Iedereen heeft het recht om zulke interpretaties te maken. ‘Menselijk, al te menselijk’, zou ik zeggen. Wat wél een betekenisvol cultureel event is, is dat daar binnen de academische gemeenschap, en ruimer binnen de volledige samenleving, een stilzwijgen op volgt. Dat suggereert dat men ofwel als gemeenschap deze interpretatie onderschrijft, ofwel dat men als gemeenschap bang is om er publiekelijk tegenin te gaan. In beide gevallen is de moedige nieuwe wereld misschien net iets dichterbij dan gedacht. Het filmpje laat er ook geen twijfel over bestaan ‘Aldous Huxley’s dream, the future he is talking about, he wrote his book in 1932, remember, this future is happening now’ (minuut 11:30). Dat lijkt me al bij al een beetje voorbarig, een beetje wishful thinking, maar het is goed om met de wishes van mensen toch enige rekening te houden.

De idee dat de wereld en de mens een mechanisch gegeven zijn die we kunnen – correctie: moéten – controleren en manipuleren heeft in nogal wat hoofden een quasi onweerstaanbare aantrekkingskracht gekregen. Dat niet alleen op vlak van voortplanting. In een ander krantenartikel las ik deze week dat in België ongeveer 5000 mensen via een enkelband ‘onder elektronisch toezicht staan’. Ik vraag me af: waarom zouden we niet iederéén een enkelband geven? Dat zal de wereld toch alleen maar veiliger maken? Een uitzondering zijn de echte criminelen. Die moeten zich volledig vrij voelen om hun criminele aard te volgen. Zo maken ze de anderen namelijk bang genoeg om de elektronische enkelband voor een veiliger wereld te aanvaarden. Een moedige logica moet out-of-the-box durven denken, nietwaar?

Opnieuw: wacht met lachen. De geschiedenis van totalitaire systemen toont dat de eindeloze regelsystemen waarmee ze criminaliteit beweren te gaan elimineren, er uiteindelijk voor zorgen dat de criminelen zowat de enigen zijn die nog veilig zijn. Solzhenitsyn beschrijft dat in zijn Gulag Archipelago. De typische dynamiek van totalitarisme leidt altijd tot het omgekeerde van wat hij belooft.

Waarom zet totalitarisme elke waarheid op zijn kop? In de finale analyse is totalitarisme een manifestatie van de narcistische structuur van het Ego. Het Ego representeert het register van de Schijn. Het houdt ons voor dat de essentie van wie we zijn getoond wordt door ons spiegelbeeld. Het spiegelbeeld, echter, keert eigenlijk alles om. Het maakt van links rechts. Het toont ons bijvoorbeeld ook niet de kleuren die het Reële object van ons lichaam absorbeert, maar deze die het weerkaatst, deze die het object niet bevat.

Er is dus in zekere zin een omgekeerde (‘aan inversie onderworpen’) verhouding tussen de inhoud van het object en het beeld ervan. Met andere woorden: de wereld die we zien, is de omkering van de echte wereld.

Dat herinnert aan wat Aldous Huxley besluit naar aanleiding van zijn experimenten met mescaline: wat in de dagelijkse realiteit waardeloos lijkt te zijn, is het meest waardevolle in de wereld die zich uitstrekt voorbij The doors op perception. We kunnen dat toepassen op mensen en hun tekorten. Tekorten maken een mens niet waardeloos; ze zijn de essentie van de mens. Het tekort is de ontstaansreden van liefde. Het is omdat we een tekort hebben, dat een ander mens écht iets kan betekenen voor ons.

In dat opzicht is het technologische streven om elk tekort in het kind definitief te elimineren in wezen een poging om de existentiële kern van het kind te elimineren. Begrijp me niet verkeerd: we moeten daarom niet opzettelijk tekorten produceren in het kind of in onszelf. De natuur voorziet op zich in genoeg tekorten om menselijke band te baren. Het is precies het obsessieve technologische streven om elk tekort te elimineren dat riskeert om een exces aan tekorten te produceren, ook op vlak van het mechanische functioneren van het lichaam. Met andere woorden: het resultaat zou meer op het monster van Frankenstein dan op Adonis kunnen lijken.

Onze Verlichtingscultuur probeert de waarheid te vinden door de wereld te observeren met de ogen. Zo komt ze uiteindelijk bedrogen uit. Ze tuurt in de microscoop naar de cellen van de zich ontwikkelende foetus en ziet een kleine biologische machine in plaats van een symbolisch wezen dat geworteld is in een lichamelijk verlangen van een man en een vrouw naar elkaar.

Mattias